دشواری‌ها و پیچیدگی‌های پرونده اتمی ایران در ۱۰ سال گذشته باعث شده این موضوع از حیث تبعات سیاسی و اقتصادی و حقوقی، یکی از طولانی‌ترین و سنگین‌ترین چالش‌های سیاست خارجی ایران را رقم بزند. این پرسش و پاسخ به دشواری های حل و فصل این پرونده پرداخته است.
* ایران چه می خواهد؟
ایران با تاکید بر صلح آمیز بودن برنامه اتمی خودخواهان حفظ چرخه کامل سوخت اتمی است و می گوید که این برنامه را بر اساس حقوق اش به عنوان یکی از امضاکنندگان معاهده منع گسترش جنگ افزارهای اتمی (ان پی تی) گسترش دهد. ایران می گوید که فعالیت اتمی اش "انحرافی" به سوی مقاصد نظامی ندارد و مطابق فتوای آیت الله علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی، نگهداری، تولید و استفاده از سلاح های اتمی را حرام می داند. این کشور مصوبات شورای امنیت سازمان ملل شامل وضع تحریم های بین المللی و تحریم های یکجانبه آمریکا و اتحادیه اروپا را به منزله نادیده گرفتن حق خود بر اساس معاهده ان پی تی تفسیر کرده و در نتیجه، این مصوبات را غیرقانونی و غیرقابل اجرا می داند. به این ترتیب ایران خواهان لغو کلیه تحریم های شورای امنیت و تحریم های یکجانبه آمریکا و اتحادیه اروپاست.
* آژانس چه می خواهد؟
آژانس بین المللی انرژی اتمی، نهاد ناظر سازمان ملل بر فعالیت اتمی کشورهای عضو سازمان است. آژانس در دوره مدیرکلی محمد البرداعی می گفت که قادر به تایید این اتهام نیست که ایران سال ها پیش، مطالعاتی را در جهت بهره برداری نظامی از برنامه های اتمی انجام داده است. این اتهام عمدتا از سوی کشورهای غربی وارد شده. در دوره مدیرکلی یوکیا آمانو، مدیرکل فعلی آژانس، این نهاد با تغییر لحن خود می گوید قادر به تایید صلح آمیز بودن برنامه های اتمی ایران نیست.
بازدید از سایت نظامی پارچین در تهران، یکی از اصلی‌ترین درخواست‌های آژانس در سال های اخیر است اما ایران می گوید پارچین یک منطقه نظامی است و بازرسی از آن شامل تعهدات ایران درباره فعالیت های اتمی اش نمی شود. دلیل اصرار آژانس بر بازدید از پارچین این است که ادعا شده است برخی آزمایش های مرتبط با بهره برداری نظامی از فعالیت اتمی در این محل صورت گرفته است.
با ادامه اختلافات ایران و آژانس و انتشار گزارشی هایی از سوی این نهاد در این مورد که قادر به تایید منحرف نشدن برنامه اتمی ایران به سوی مقاصد نظامی نیست، این پرونده به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع شد.
پس از چند قطعنامه شورای حکام آژانس حاوی درخواست توقف غنی سازی، این پرونده به شورای امنیت ارجاع داده شد. آژانس از سوی شورای امنیت برای تهیه و ارسال گزارش به شورا درباره نحوه عمل ایران در برابر قطعنامه ها ماموریت دارد و هر سه ماه یک بار در قالب گزارشی از سوی مدیرکل، نظرات و یافته های آژانس در مورد فعالیت های ایران اتمی به شورای امنیت ارسال می شود.
* شورای امنیت چه می خواهد؟
شواری امنیت پس از دریافت پرونده ایران از آژانس در یک بیانیه (متن غیرالزام آور) از ایران خواست تا فعالیت های غنی سازی اورانیوم خود را به حال تعلیق درآورد. پس از آن، شورا با صدور شش قطعنامه (چهار قطعنامه از این ها حاوی تحریم های تازه علیه ایران است) خواستار توقف غنی سازی اورانیوم و همکاری کامل با آژانس بین المللی انرژی اتمی شده است.
تحریم های شورای امنیت علیه ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، راجع به موضوع تهدید صلح و امنیت جهانی، و ماده چهل و یکم شورا وضع شده و در نتیجه، برای کشورهای عضو لازم الاجراست.
بر اساس ماده چهل و دو فصل هفتم منشور، شورای امنیت می‌تواند تصمیماتی بگیرد و ضامن اجرای آن هم دست زدن به اقداماتی است که متضمن به کارگیری نیروی مسلح نباشد. این اقدامات ممکن است شامل متوقف ساختن تمام یا قسمتی از روابط اقتصادی و ارتباطات راه‌آهن، دریایی، هوایی، پستی، رادیویی و سایر وسائل ارتباطی و قطع روابط سیاسی باشد.
کمیته های تحریم شورای امنیت به طور مداوم اجرای دقیق تحریم ها را از سوی کشورهای عضو سازمان ملل کنترل می کنند.
* آمریکا و اتحادیه اروپا چه می خواهند؟
به دلیل مخالفت های روسیه و همراهی نسبی چین (دو کشور عضو دائم شورا در کنار آمریکا، بریتانیا و فرانسه)، تلاش غرب برای تصویب قطعنامه هایی شامل تحریم های شدیدتر علیه ایران با دشواری روبه رو بوده است.
با خودداری ایران از اجرای قطعنامه های شورای امنیت و دشورای صدور قطعنامه های تازه، آمریکا از یک سو و اتحادیه اروپا از سوی دیگر به وضع تحریم های یکجانبه علیه ایران مبادرت کرده اند. وضع تحریم های تجاری و مالی بی سابقه از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا، به کاهش بی سابقه نزدیک به نیمی از صادرات نفت، کاهش بیش از نیمی از درآمدهای ارزی کشور و ایجاد مشکلات فزاینده در انتقال پول نفت صادراتی ایران به دلیل تحریم های بانکی منجر شده است. آمریکا و اتحادیه اروپا در حال حاضر خواهان اجرای مصوبات شورای امنیت سازمان ملل هستند.
* قدرت های جهانی طرف مذاکره ایران چه می خواهند؟
از ۱۰ سال پیش ابتدا سه کشور اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) و سپس با اضافه شدن سه کشور دیگر از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه و چین) گفت و گوهایی با ایران برای یافتن راه حلی برای پرونده اتمی آغاز شد.
کشورهایی اروپایی و آمریکا به طور مستقل هرکدام خواهان اجرای قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل هستند اما گروه پنج بعلاوه یک (شامل پنج کشور عضو دائم شورای امنیت به همراه آلمان) که سرگرم مذاکره با ایران است، گاه نشانه هایی از امکان توافق با ایران خارج از مصوبه های شورای امنیت نشان داده است. در حال حاضر در صدر فهرست مهمترین انتظارات اروپا و آمریکا از ایران، توقف غنی سازی ۲۰ درصدی قرار دارد.
*محدودیت های سیاسی و حقوقی ایران چیست؟
در سال های آغاز مذاکرات اتمی، ایران به طور "داوطلبانه" و با هدف "اعتمادسازی" با جامعه جهانی، حاضر به "تعلیق" و نه توقف غنی سازی اورانیوم شده بود. قید واژه "داوطلبانه" به این دلیل بود که ایران می گفت درخواست "توقف" از سوی آژانس یا هرکشور دیگری یک قید الزام آور حقوقی است که با پذیرش آن یک تعهد جدید حقوقی ابداع و سابقه ای برای آن ساخته می شود. ایران می گوید واژه تعلیق در هیچ عهدنامه و سندی تعریف نشده و در زمره وظایف کشورها قرار نگرفته است. به این ترتیب ایران اعلام کرده که از دیدگاه حقوقی، حاضر به پذیرش توقف یا حتی تعلیق مجدد غنی سازی اورانیوم نیست. غنی سازی اورانیوم به گفته ایران از حقوقی است که معاهده منع گسترش سلاح های اتمی به امضا کنندگانش می دهد.
از سوی دیگر ایران می گوید برای بهره برداری از فناوری صلح آمیز انرژی اتمی، ملزم به حفظ چرخه سوخت اتمی و غنی سازی اورانیوم و ساخت نیروگاه هایی برای جایگزینی نیروگاه های سوخت فسیلی است.
* محدودیت های طرف های مذاکره با ایران چیست؟
قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل یک سند حقوقی بین المللی است که لازمه لغو آن همچون تصویب این سند، طی کردن یک روند حقوقی و قانونی است. روند لغو تحریم ها در شورای امنیت به این صورت است که کمیته های تحریم گزارش خود را به دبیرکل ارائه می کنند و در نهایت دبیرکل درصورتی که ادامه تحریم ها را بر اساس جمع بندی گزارش ها (و گاهی هم درخواست رئیس کشور تحت تحریم) بلاموضوع بداند، از شورای امنیت می خواهد تا طی قطعنامه ای پایان و لغو تحریم ها را تصویب کند. به این ترتیب لغو تحریم های سازمان ملل متحد علیه ایران بدون طی روند فوق یک بدعت حقوقی و رفتار غیرقانونی خواهد بود که انجام آن بسیار بعید و دور از ذهن است.
تحریم های آمریکا که به تصویب کنگره این کشور رسیده و امضای رئیس جمهور آمریکا را دارد قوانین داخلی این کشور محسوب می شود. برای لغو این قوانین تحریمی، مصوبات تازه ای در مجلس نمایندگان و تصویب آن در مجلس سنا لازم است. تحریم های اتحادیه اروپا هم قانون داخلی این اتحادیه است و لازمه لغو آن، موافقت تمامی ۲۸ کشور عضو است.
آمریکا و اتحادیه اروپا می گوید ایران با پیگیری برنامه های اتمی اش که به گفته آژانس، توانایی تایید صلح آمیز بودن آن را ندارد، صلح و امنیت جهانی را تهدید می کند و نادیده گرفتن این برنامه ها و احتمال انحراف آنها برای بهره برداری نظامی می تواند منطقه خاورمیانه را درگیر یک رقابت تسلیحاتی اتمی با چشم اندازی مبهم کند.
* پرونده ایران در پایان دولت محمد خاتمی (۸ سال پیش) چه وضعی داشت؟
در حالی که محمد خاتمی آماده تحویل ریاست جمهوری و دولت به محمود احمدی نژاد بود، ایران تعلیق فعالیت کارخانه سنگ معدن اورانیوم فراوری شده (کیک زرد) را پایان داد و عملا فعالیت در این مرکز آغاز شد اما تعلیق غنی سازی اورانیوم همچنان برجا بود. در پایان این دوره آژانس در گزارش های خود بر صلح آمیز بودن برنامه های ایران تاکید و پرونده ایران را از دستور کار دوره ای خود خارج کرد اما هنوز منتظر دریافت پاسخ شماری از سئوالات خود از ایران بود.
مذاکرات ایران و سه کشور اروپایی هم در حال انجام بود و ایران در انتظار دریافت بسته پیشنهادی این کشورها در ازای تعلیق غنی سازی و سیاست اعتمادسازی بود. حسین موسویان، از اعضای ارشد گروه مذاکره کننده وقت به تازگی گفته است در این دو سال به طور متوسط ماهیانه حداقل ۱۲۰ سانتیفیوژ تولید شد.
تعلیق غنی سازی اورانیوم در دوره ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد برداشته شد. به گفته آقای موسویان در هشت سال گذشته به طور متوسط ماهیانه ۹۴ سانتریفیوژ، به چرخه سوخت اتمی ایران اضافه شد.
بعد از پایان تعلیق غنی سازی اورانیوم، آژانس پرونده ایران را ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد که به موضوع تهدید "صلح و امنیت جهانی" ارتباط دارد به شورای امنیت ارجاع داد. متعاقب این ارجاع شورای امنیت شش قطعنامه و چهار دور تحریم علیه ایران تصویب کرد. توقف غنی سازی اورانیوم این بار نه به عنوان یک "اقدام داوطلبانه اطمینان بخش" که به عنوان یک "الزام حقوقی مصوب شورای امنیت" درآمده است.
آمریکا و اتحادیه اروپا هم در این سال ها با تصویب تحریم های مکرر، فعالیت های اقتصادی و اتمی ایران را هدف گرفته اند.
به این ترتیب در دوره ای که آقای احمدی نژاد در حال تحویل دولت به رئیس جمهور بعدی است، پرونده ایران در شورای امنیت است و ایران زیر یکی از شدیدترین تحریم های بین المللی قرار دارد اما در عین حال ذخایر اروانیوم غنی شده ایران افزایش یافته که از جمله شامل تولید اورانیوم با حدود ۲۰ درصد خلوص است در حالی که پیشتر، فعالیت غنی سازی به تولید اورانیوم با خلوص ۳ درصد محدود بود.
در مجموع توانایی اتمی ایران به ثبات نسبی رسیده اما به دلیل تنش های مکرر و شکست پی در پی مذاکرات، امکان رسیدن به یک توافق جامع که در اواخر دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی ممکن به نظر می رسید، چشم اندازی نامعلوم و دشوار پیدا کرد.
*دولت حسن روحانی چه سیاستی در پیش گرفته است؟
حسن روحانی، رئیس جمهور جدید ایران که با شعار دولت تدبیر و امید در انتخابات به پیروزی رسید وعده داده است که با خردجمعی و به کار گیری متخصصان ایرانی در حقوق بین اللمل و روابط بین الملل، تلاش خواهد کرد در ابتدا جلوی تصویب تحریم های جدید را بگیرد و در مراحل بعدی زمینه لغو تحریم ها را مهیا کند. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران که زمانی از اعضای گروه مذاکره کننده اتمی در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی بود و در دولت آقای روحانی مسئول اصلی مذاکرات شده است گفته که راهبرد اصلی ایران حفظ حقوق بین المللی این کشور و رفع نگرانی از برنامه اتمی ایران است. امیداواری به حل و فصل این موضوع با سیاست های تازه ایران در داخل و خارج این کشور افزایش یافته است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر